ابتدا بایستی ببینیم معنی دقیق این عبارات چیست و چگونه اعتبار یک مجله را تشخیص دهیم.
مجلات کم اعتبار و بی اعتبار با مجلات جعلی متفاوت هستند.
هر ارگانی برای خود لیستی از مجلات جعلی یا بلک لیست دارد لذا ما باید ببینیم که مقاله را به چه ارگانی قرار است ارسال کنیم.
برای مثال اگر یک دانشجوی دکتری در خارج از کشور مدرک گرفته باشد و برای تأیید آن بخواهد اقدام کند باید به وزارت علوم مراجعه کند.
وزارت علوم در اینگونه موارد به بلک لیست‌های خودش استناد می‌کند، در واقع مواردی که در سایت MSRT است. فردی می‌خواهد دفاع دکتری انجام دهد، دانشگاه آزاد، لذا دانشگاه آزاد نیز به بلک لیست‌های خود رجوع می‌کند.
فرد دیگری دانشجوی دانشگته دولتی است، مثلاً دانشگاه شهید بهشتی، که این دانشگاه نیز بلک لیست خود را دارد.
دانشگاه پیام نور هم از این قاعده مستثنی نیست و به بلک لیست‌های مورد قبول خود اتکا می‌کند. فردی قصد اپلای دارد باید ببیند که از نظر آن‌ها چه مجلاتی مطرود هستند.
در هنگام اپلای، مجلاتی که در ISI و Scopus و PubMed نمایه شده‌اند و جعلی نیستند مورد قبول هستند. بنابراین این موضوع خیلی مهم است که ابتدا بلک لیست مستقیم آن ارگانی را پیدا کنیم که قطعاً در سایتشان دارند.
مجلات کم اعتبار و بی اعتبار مجلاتی هستند که فرض کنید دانشگاهی اعلام می‌کند که برای قبول مقاله از دانشجو باید حداقل Q2 SJR یا JCR باشد لذا مجله‌ای که اسکوپوس باشد اما Q3 باشد از نظر آن دانشگاه بی‌اعتبار یا کم اعتبار برآورد می‌شود ولی این موضوع به این معنی نیست که آن مجله در همه جا بی‌اعتبار باشد یک مجله بسیار خوب با گرید Q3 است.
اما حساب مجلات جعلی جداست. آن‌ها مجلاتی هستند که کلاه‌برداری می‌کنند و در واقع مجلاتی هستند که از اسم مجلات واقعی سوء استفاده کرده و وب سایتی مشابه ایجاد می‌کنند و مشغول جذب مقالات با هزینه بالا می‌شوند که البته بعد از مدت کوتاهی لو رفته و به لیست سیاه افزوده می‌شوند.
در سال 1390 اولین مجله جعلی Archive the science بود که فرد شیادی متوجه شده بود که مجله اصلی به این نام که به زبان فرانسوی بود، فاقد وب سایت است لذا با استفاده از این باگ و ایجاد وب سایت همنام این مجله سوئیسی اقدام به جذب مقالات زیاد با هزینه‌های چاپ بالا در حدود 500 الی 600 دلار کرده بود.
متأسفانه بیش از 2000 دانشجو و استاد ایرانی در دام این مجله افتادند ولی چون ابتدای کار بود، تشخیص این موضوع سخت بود اما به تدریج این‌ها شناسایی شدند.
تا به اینجا متوجه شدیم مجله جعلی و کم اعتبار چیست، مجله کم اعتبار ممکن است برای ارگان دیگری دارای اعتبار کافی و لازم باشد اما مجلات جعلی از دید همه ارگان‌ها نامعتبر و غیر قابل قبول هستند.
به طور خلاصه 6 روش برای تشخیص مجلات پیشنهاد می‌کنیم:
اینکه ما عنوان دقیق مجله را به همراه کد ISSN شماره 8 رقمی گوگل کنیم. قطعاً در نتایج اولیه مجله اصلی نشان داده می‌شود. بنابر این اگر سایتی ادعا کرد که مربوط به مجله‌ای است، آن‌جا مشخص می‌شود.
تیتر مقالات چاپ شده آن مجله را جستجو کنیم و ببینیم که واقعاً گوگل یا گوگل اسکالر و سایر منابع برجسته این مقاله را برای همین مجله نشان می‌دهند یا این که این مجله جعلی است و مقاله را از جای دیگری برداشته و در سایت خود گذاشته است.
استفاده از سایت‌هایی که سابقه دامنه را اطلاع می‌دهد. در اینترنت این سایت‌ها به Who is معروف هستند. می‌توانیم با استفاده از این سرویس دامنه مجله را جستجو کرده و ببینیم چه زمانی ایجاد شده‌اند. در برخی موارد مثلا دامنه در سال 2022 ایجاد شده اما مقاله سال 2010 دارد. لذا سایت جعلی است.
استفاده از سامانه‌های تخصصی که اساتید طراحی کرده‌اند مانند سرویس ژورنال‌یاب آنلاین که با وارد کردن ISSN مجله و یا برخی دیگر از مشخصات، وضعیت آن مشخص می‌شود.
از همان دیتابیس‌هایی که می‌خواهیم مقاله به آن‌ها ارسال کنیم استفاده کنیم. زیرا خود آن‌ها معمولاً فایل‌های اکسل مجلات قابل قبول ارائه می‌دهند. مجلات سایت‌هایی مثل سایت اصلی تامسون رویترز، اسکوپوس، پابمد، سایت ISE، سایت وزارت علوم، سایت وزارت بهداشت این‌ها همگی بخشی دارند که مشخص کننده بلک لیست یا وایت لیست بودن مجلات است.
استفاده از سامانه jcr.isc.ac که با گرفتن نام یا ISSN مجله تمام سابقه آن مجله و مشخصات آن را ارائه می‌دهد. حتی ضریب تأثیر، Impact Factor، Cite Score، شاخص‌های آنی و حتی Cite ها و استنادهایی که به مقالات آن مجله شده است را نمایش می‌دهد.
تفاوت مجلات کم اعتبار یا مجلات بی اعتبار و جعلی چیست؟
تفاوت میان مجلات کم‌اعتبار و مجلات بی‌اعتبار یا جعلی (Predatory Journals) بسیار مهم و کاربردی است؛ به‌ویژه برای پژوهشگران و دانشجویان دکتری که می‌خواهند مقاله خود را در مجله‌ای منتشر کنند که مورد تأیید دانشگاه و وزارت علوم باشد.
در ادامه تفاوت این دو نوع مجله را به‌صورت دقیق، طبقه‌بندی‌شده و قابل فهم توضیح داده‌ام:
مجلات کم‌اعتبار:
مجلاتی هستند که ممکن است معتبر و قانونی باشند، اما:
در پایگاه‌های معتبر جهانی نمایه نشده‌اند (مثل ISI یا Scopus)
امتیاز علمی پایین دارند
فرآیند داوری ضعیف یا غیردقیق دارند
بیشتر در پایگاه‌هایی مانند ISC یا DOAJحضور دارند
این مجلات معمولاً جعلی نیستند، اما برای ارتقای علمی، امتیاز پژوهشی یا دفاع دکتری، کم‌اثر یا حتی نامناسب هستند.
مجلات بی‌اعتبار یا جعلی (Predatory Journals):
این‌ها ظاهراً علمی ولی در واقع سوء‌استفاده‌گر و تجاری هستند. ویژگی‌های اصلی:
داوری واقعی ندارند یا بسیار سطحی و ساختگی است
هزینه چاپ بالا و فوری دریافت می‌کنند
پذیرش مقاله در چند روز (حتی گاهی یک روز!)
در پایگاه‌های معتبر نمایه نیستند
سایت آن‌ها معمولاً حرفه‌ای اما جعلی است
این مجلات در هیچ نظام دانشگاهی (از جمله وزارت علوم ایران) مورد تأیید نیستند و انتشار مقاله در آن‌ها اعتبار علمی ندارد.
جدول مقایسه‌ای
ویژگی | مجلات کم‌اعتبار | مجلات جعلی (بی‌اعتبار) |
|---|---|---|
نمایه در پایگاه‌ها | معمولاً فقط در ISC یا DOAJ | در هیچ پایگاه معتبر |
فرآیند داوری | ضعیف و طولانی | ظاهری و ساختگی، سریع |
هزینه چاپ | کم یا متوسط | بسیار زیاد و فوری |
پذیرش مقاله | چند هفته تا چند ماه | ۱ تا ۷ روز! |
انتشارات | گاهی دانشگاهی | ناشرهای مشکوک و ناشناخته |
ارزش علمی | کم، ولی واقعی | هیچ ارزشی ندارد |
مورد تأیید وزارت علوم | فقط برخی از آن‌ها | مطلقاً |
احتمال کلاه‌برداری | پایین | بسیار بالا |
چگونه مجله جعلی را تشخیص دهیم؟
ادعای نمایه ISI/Scopus دارند، ولی در لیست رسمی نیستند
لوگوی جعلی پایگاه‌ها را روی سایت می‌گذارند
پذیرش مقاله در ۳ تا ۵ روز!
ایمیل‌های گروهی و اسپم برای جذب مقاله می‌فرستند
داور ندارند یا نام داور جعلی است
ناشر شناخته‌شده‌ای ندارند
دامنه سایت عجیب یا تازه ثبت شده است مثل :
journal-now.online
اعتبار یک مقاله علمی صرفاً به ظاهر آن نیست. بررسی دقیق مجله، نویسنده، ساختار، نمایه‌ها و میزان استناد، کلید تشخیص مقاله علمی واقعی از مقالات نامعتبر یا جعلی است. استفاده از ابزارها و پایگاه‌های علمی معرفی‌شده در این مقاله به شما کمک می‌کند تا انتخابی دقیق و علمی در حوزه نشر داشته باشید.