روش تحقیق کمّی

روش تحقیق کمی

مهم‌ترین دسته‌بندی و تقسیم‌بندی تحقیقات مختلف را می‌توان گروه‌بندی کمی و کیفی دانست. به زبان ساده، در تحقیقات کمی، با استفاده از ابزار پرسش‌نامه و یا مدل‌سازی و شبیه‌سازی، تحلیل آماری انجام می‌گیرد ولی در تحقیقات کیفی، مبنای اصلی تجزیه و تحلیل اطلاعات، مصاحبه محور و تکیه بر روش‌های تحللی کیفی مانند نظریه دانش بنیان است.

مهمترین مطالب در این نوشتار، عبارتند از:

• انواع روش‌های تحقیق کمی

• پژوهش‌های توصیفی
• تحقیقات پیمایشی
• پژوهش تحلیلی
• پژوهش تجربی
• پژوهش مداخله ای یا علّی
• تحقیق آزمایشی (علّی)
• پژوهش همبستگی
• پژوهش کارآزمایی بالینی
• پژوهش شبه تجربی یا مشاهده‌ای
• پژوهش هم گروهی یا کوهورت
• پژوهش مورد- شاهدی
• پژوهش در عملیات
• تحقیق و توسعه
• تحقیق پس رویدادی
• تحقیق تاریخی

انواع روش‌های تحقیق کمی

از نگاه کلی، چهار روش جامع تحقیق کمی وجود دارد که برخی از این روش‌ها، خود مشتمل بر زیر روش‌هایی است. روش‌های اصلی تحقیق کمی عبارتند از :

پژوهش‌های توصیفی، پیمایشی، پژوهش تحلیلی و پژوهش شبه تجربی یا مشاهده‌ای.

عناوین کلی روش‌های تحقیق کمی عبارتند از:

1- پژوهش‌های توصیفی

2- پیمایشی

3- پژوهش تحلیلی

3-1- پژوهش تجربی

3-1-1- پژوهش مداخله ای یا علّی

3-1-2- مراحل انجام مداخله ای

3-1-3- پژوهش همبستگی

3-1-4- جهت ارتباط

3-1-5- شدت ارتباط

3-1-6- پژوهش همبستگی دو متغیری

3-1-7- تحلیل رگرسیون

3-2- پژوهش کارآزمایی بالینی

4-پژوهش شبه تجربی یا مشاهده ای

4-1- پژوهش هم گروهی یا کوهورت

4-2- پژوهش مورد – شاهدی

5- سایر انواع پژوهش:

5-1- پژوهش در عملیات

5-1-1- مراحل پژوهش در عملیات

5-1-2- فعالیت‌های الگوسازی

5-2- تحقیق و توسعه

پژوهش‌های توصیفی

این پژوهش‌ها برای تهیه تصویر دقیق از شرایط عینی یک پدیده و اولین گام در تلاش برای شناخت یک پدیده است. در خاتمه کار پژوهش‌های توصیفی که به شیوه مطالعات کمی یا مقداری، انجام می‌شود، شاهد مجموعه‌ای از اطلاعات هستیم که در قالب جداول و ارقام و با استفاده از آمار توصیفی بیان شده و در آن‌ها به میانگین، انحراف معیار، درصد و... اشاره می‌شود. در ادامه به برخی از پژوهش‌های توصیفی می‌پردازیم که در مطالعات کمی کاربرد دارند.

تحقیقات پیمایشی

این نوع پژوهش برای پیمایش‌های بزرگ که لازم است حجم انبوهی از پرسش‌نامه‌های بسته در بازه زمانی محدود تکمیل شود، بکار گر فته می‌شود. از نظر برخی از پژوهشگران، این روش، روش پژوهش مستقل نبوده و در انواع روش‌های پژوهش کمی برای گردآوری داده می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

در این پژوهش تعمیم یافته‌ها و نتایج به عنوان یکی از مهم‌ترین مزیت‌ها محسوب شده و از شیوه‌های مختلفی نمونه‌گیری و انتخاب نمونه استفاده می‌کند. در این پژوهش به منظور تعمیم یافته، توجه به روایی و پایایی بسیار حائز اهمیت بود است.

پژوهش تحلیلی

دومین مجموعه از پژوهش‌های کمی، در قالب پژوهش‌های تحلیلی نمود پیدا می‌نمایند. اغلب پژوهش‌های تحلیلی در محیط کنترل شده و با دست کاری متغیرها انجام می‌شوند. به طور کلی، پژوهش‌های تحلیلی به دو گروه پژوهش‌های تجربی و شبه تجربی تقسیم می‌شوند.

پژوهش تجربی

این نوع پژوهش، بهترین شیوه برای اثبات روابط علت و معلولی است. این پژوهش آخرین گام و قطعی‌ترین روش در فرآیند پژوهش برای رد یا پذیرش عقاید، مفروضات، ادعاها و فرضیه ها در مورد یک رفتار و تاثیراتی است که در شرایط کنترل شده از یک مداخلخ خاص حادث می‌شود. در این نوع پژوهش، شرایط پیرامون یک پدیده کاملا تحت کنترل قرار گرفته و پس انجام مداخله، نتایج حاصل مورد سنجش قرار می‌گیرد. نکته مهم دیگر این است که این پژوهشگر است که تصمیم می‌گیرد بر روی چه امری و به چه میزانی مداخله صورت پذیرد و از دخالت در چه بعدی اجتناب شود.

به طور خلاصه، پژوهش‌های تجربی دارای ویژگی‌های زیر است:

الف- کنترل شدید متغیرها و ایجاد شرایط تجربی از طریق کنترل مستقیم متغیرها و روش تصادفی انتخاب نمونه‌ها

ب- انتخاب گروهی به عنوان شاهد برای مقایسه با گروه تجربی

پ- تلاش پژوهشگر بر کنترل دقیق شرایط

ت- پاسخگویی نتایج پژوهش به فرضیه‌های مطرح شده

ث- قابلیت تعمیم نتایج

ج- تحت کنترل درآوردن کلیه متغیرها در دست کاری یک یا چند متغیر

چ- بررسی اثرات و روابط متغیرها (نادری و سیف نراقی، 90-88).

پژوهش‌های تجربی به چهارگروه فرعی پژوهش مداخله‌ای، همبستگی، مقایسه‌ای و کارآزمایی‌های بالینی تقسیم می‌شوند.

پژوهش مداخله‌ای یا علّی

پژوهشگر باید مشخص کند برا پاسخ به سوال پژوهش، به مطالعه علت و معلولی نیاز دارد یا غیر علّی. پژوهش علّی را زمانی اجرا می‌کند که تعیین رابطه علت و معلولی مشخصی لازم باشد، ولی اگر وی صرفا بخواهد عوامل مهم و مرتبط با مسئله را شناسایی کند، به مطالعه همبستگی روی می‌آورد. در پژوهش علّی گژوهشگر علاقه‌مند است یک یا چند عامل که به گان او علت مسئله پژوهش هستند را، بشناسد.

مراحل انجام مداخله‌ای

مراحل اصلی این پژوهش به شرح زیر است:

الف- بیان مسئله پژوهش و تدوین فرضیه

ب- انتخاب گروه مطالعه و مقایسه

پ- اندازه‌گیری متغیرهای مستقل و تعدیل کننده

ت- تحلیل آماری داده‌ها

در تحلیل آماری داده‌های پژوهش علّی – مقایسه‌ای و نتیجه پیری از آن باید نکات اساسی زیر مورد توجوه دقیق پژوهشگر قرار گیرد:

الف- پژوهشپر باید اطمینان حاصل کند که متغیر مستقل قبل از متغیر وابسته رخ می دهد.

ب- پژوهشگر باید مطمئن باشد که بین متغیر مستقل و وابسته یک رابطه منطقی و واقعی وجود دارد.

ت- پژوهشگر باید دلایل کافی برای رد فرضیه های رقیب داشته باشد تا بتواند یک رابطه علّی بین X و Y برقرار کند. چنانچه متغیرهای مستقل دیگری غیر از X در تغییرات Y دخالت داشته باشند، برقراری رابطه علّی بین X و  Y مشکل یا غیرممکن می شود(سرمد، بازرگان، حجاری، 102-101)، (شریفی، 95).

تحقیق آزمایشی (علّی)

روش آزمایشی یکی از مجموعه روش‌های پژوهشی است که بر خلاف سایر روش‌ها به منظور پیدا کردن رابطه علت و معلولی بین دو یا چند متغیر به کار برده می‌شود. انجام پژوهش آزمایشی دشوار و در برخی موارد شاید غیر ممکن است. آزمایش عالی‌ترین شکل پژوهش است که در آن پژوهشگر توانایی کنترل شرایط آزمایشی را دارد و دقیق‌تر شرایط را برای آزمون فرضیه‌های علّی فراهم می‌سازد

طرح آزمایشی

طرح آزمایشی نقشه یا برنامه از پیش تنظیم شده‌ای است که به کمک آن چگونگی اجرای متغیر مستقل و نحو انتخاب گرو‌های پژوهشی تعیین می‌شود و عمده‌ترین نقش کنترلی است.

ملاک‌های یک طرح آزمایشی

1. کنترل: کنترل شرطی است که رعایت آن موجب می‌شود تا ادعا نمود حاصل پژوهش ناشی از اجرای متغیر آزمایشی است
2. تصنعی یا ساختگی نبود: این ملاک به ویژه در پژوهش‌های آموزشی حایز اهمیت است. به ویژه در شرایطی که قصد داریم نتایج آزمایش را به شرایط یا موقعیت‌های واقعی نظیر کلاس درس تعمیم دهیم
3. مقایسه: برای اینکه نتایج حاصله، متأثر از اجرای متغیر آزمایشی است. یا از سایر متغیر‌های آزمایشی است یا از سایر متغیر‌های مشتبه کننده، عمل مقایسه باید به شیوه‌های مختلف صورت گیرد
4. کسب اطلاعات کافی: برای آزمون فرضیه‌های آزمایشی تدوین شده اطلاعات و آزمون و شاخص‌های آماری و ضروری را انتخاب و با دقت هرچه بیشتر اجرا و نتایج را تجزیه و تحلیل و نتایج ممکن را از آن‌ها استخراج کرد
5. داده‌های ناخالص: داده‌ها باید اثر‌های آزمایشی را به طور کافی منعکس کنند و نباید ناشی از ضعف اندازه‌گیری یا خطا در آزمایش باشند
6. عدم مشتبه شدن متغیر‌ها در فرآیند آزمایش: این ملاک رابطه نزدیکی با کفایت کنترل آزمایشی دارد در آزمایش ممکن است متغیر‌های دیگری که بر متغیر وابسته تأثیر دارند، وجود داشته باشد
7. معروف بودن: پژوهشگر معمولاً علاقه‌مند است نتایج آزمایش را به جامعه‌ای که نمونه را از آن انتخاب کرده است، تعمیم دهد به منظور دستیابی به این هدف باید نمونه او معروف و نماینده واقعی جامعه باشد
8. امساک‌گری: معیار صرفه‌ جویی به این معنی است که با فرض یکسان بودن سایر ویژگی‌های یک طرح ساده نسبت به یک طرح پیچیده ارجحیت دارد.

اعتبار آزمایش

ملاک‌های که برای یک آزمایش خوب تدوین و تنظیم می‌شود رعایت آنها با حذف کلیه عوامل مداخله‌گر، و تعبیر و تفسیر درست آنها سروکار دارد. سوالی که در این اعتبار مطرح است بدین شرح است: آیا متغیر آزمایشی واقعاً در متغیر وابسته تغییر به وجود آورده است

اعتبار درونی: این اعتبار با توانا ساختن پژوهش‌گر در جمع‌آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها با حذف کلیه عوامل مداخله‌گر و تعبیر و تفسیر درست آنها سرو کار دارد، سوالی که در این اعتبار مطرح است بدین شرح است: آیا متغیر آزمایشی واقعا در متغیر وابسته تغییر به وجود آورده است؟

اعتباربیرونی: این اعتبار به قابلیت تعمیم پذیری یافته‌های تحقیق ارتباط دارد. به این معنی که آیا نتایج آزمایش را می‌توان به جامعه‌ای که نمونه از آن انتخاب شده است، موقعیت زمانی و مکانی خاص دیگر تعمیم داد. به عبارت دیگر، آیا یافته‌های پژوهش معروف و بیانگر شرایط و موقعیت‌های نامبرده هستند؟ اگر چه اعتبار بیرونی با جامعه‌ای که پژوهشگر قصد دارد نتایج را به آن تعمیم دهد، مربوط است، اما علاوه بر این امر، تعمیم دادن یافته‌ها را می‌توان به متغیر‌ها یا تغییرهای آزمایشی دیگر ارتباط دارد.

برای مثال ممکن است عواملی مانند اندازه کلاس، نوع مدرسه و نظیر این‌ها وجود داشته باشد که در کنار آن‌ها پژوهش‌گر بخواهد به تعمیم دهی بپردازد و سوال‌ کلی که در اعتبار بیرونی مطرح می‌شود این است آیا یافته‌های آزمایش معروف و بیانگر شرایط مختلف جغرافیایی اندازه حجم آن مکان زمان و نظیر اینها هست یا خیر؟

مسئله که باید بدان اشاره کرد پژوهش کیفی است، یعنی شرایطی که در آنها پژوهشگر هیچ‌گاه درصدد تعمیم یافته‌ها به جامعه یا شرایط ویژه‌ای نیست. به هر حال در کلیه شرایطی که اعتبار بیرونی مطرح است دو نوع معیار باید مورد توجه قرار گیرد مقایسه پذیری که بر دسته وسیعی از ویژگی اطلاق می‌شود انتقال‌پذیری که بر حوزه گستردهاز ساختار‌های نظری متکی است

پژوهش همبستگی

در این پژوهش، هدف آن است که مشخص شود که آیا رابطه معنی داری بین دو یا چند متغیر عمدتا کمی (قابل سنجش) وجود دارد و یا خیر و اگر این رابطه وجود دارد، «جهت» و «شدت» آن چقدر است. در این نوع پژوهش، تغییرات حاصل از دست کاری یک متغیر، بر متغیر دیگر مورد بررسی قرار می گیرد.

در این نوع مطالعه، هدف بررسی و توضیح ماهیت ارتباط بوده و رابطه علّیتی بین آن ها مورد توجه نیست. در بسیار از مور د مطالعات همبستگی، مقدمه و زمینه تولید فرضیه را برای انجام مطالعات شبه تجربی و تجربی فراهم می سازد. از آنجا که در این پژوهش مداخله ای حادث نمی شود، لذا کاربرد متغیر  مستقل و وابسته در این نوع مطالعه، بی مورد است.

پژوهش‌های همبستگی شامل کلیه پژوهش‌هایی است که در آن سعی می‌شود رابطه بین متغیرهای مختلف با استفاده از ضریب همبستگی، کشف یا تعیین شود. هدف از پژ وهش همبستگی مطالعه حدود تغییرات یک یا چند متغیر با حدود تغییرات یک یا چند متغیر دیگر است.(دلاور،187).

ضریب همبستگی هم بیانگر احتمال وجود رابطه است و هم نشان دهنده جهت ارتباط:

جهت ارتباط

• همبستگی مثبت یا مستقیم

زمانی می گویند مثبت است که با افزایش میزان یک متغیر، میزان متعیر مرتبط افزایش یابد. در چنین شرایط رابطه متغیرها همسو و یا مستقیم است. به عنوان مثال، بین رقم کیلووات ساعت برق مصرفی و مبلغ فیش برق همبستگی مثبت وجود دارد؛ یعنی با افزایش مصرف برق، هزینه افزایش و در صورت کاهش مصرف نیز کاهش می یابد و یا این که با افزایش سابقه کار، میزان حقوق کارکنان بیمارستان دولتی افزایش یافته و با پایین بودن سابقه انتظار داریم، دریافتی کارکنان پایین باشد؛ که همه این مثال ها نشان دهنده همبستگی مثبت است.

• همبستگی منفی یا معکوس

زمانی این همبستگی رخ می دهد که با افزایش میزان یک متغیر، میزان متغیر مرتبط کاهش یابد و یا برعکس. در این همبستگی جهت تغییر متغیرها مخالف یا معکوس یکدیگر است. به عنوان مثال مطالعات نشان می دهند با افزایش سابقه کار، میزان خطاهای کاری کارکنان کاهش و یا بعد از میان سالی با افزایش سن، بهره هوشی افراد کاهش می یابد.

شدت ارتباط

رابطه همبستگی از طریق محاسبه ضریب همبستگی (r) امکان پذیر است و دامنه آن به طور کلی، بین 1- و 1+ متغیر بوده و در بخش مربطو به انتخاب آزمون به طور کامل مورد بحث قرار خواهد گرفت.

پژوهش های همبستگی را می توان بر مبنای هدف به سه گروه فرعی کوچک تر تقسیم کرد:

الف- مطالعه همبستگی دو متغیری

ب- تحلیل رگرسیون

پ- تحلیل ماتریس همبستگی یا کوواریانس (سرمد، بازرگان، حجازی، 96).

در مطالعات همبستگی دو متغیری، هدف بررسی رابطه بین دو متغیر موجود در پژوهش است. در تحلیل رگرسیون، هدف پیش بینی تغییرات یک یا چند متغیر وابسته (ملاک) با توجه به تغییرات متغیرهای مستقل (پیش بینی) است. در بعضی از بررسی های همبستگی دو متغیری، متغیرهای مورد بررسی از جدولی به نام ماتریس همبستگی یا کوواریانس استفاده می شود. در انجا به شرح بیشتری از پژوهش های همبستگی مزبور پرداخته می شود:

پژوهش هبستگی دو متغیری

در این گونه پژوهش ها، هدف تعیین میزان هماهنگی تغییرات متغیر است. برای این منظور برحسب مقیاس های اندازه گیری متغیرها، شاخص های مناسبی اختیار می شود. در پژوهش های همبستگی دو متغیری که مقیاس سنجش آن نسبتی بوده و توزیع صف نیز نرمال باشد، برای اندازه گیری متغیرها از آزمون پیرسون استفاده می شود(سرمد، بازرگان، حجازی، 89).

تحلیل رگرسیون

در پژوهش هایی که از تحلیل رگرسیون استفاده می شود، هدف معمولا پیش بینی یک یا چند متغیر ملاک از روی یک یا چند متغیر پیش بین است. چنانچه هدف پیش بینی یک متغیر ملاک از چند پیش بین باشد، از مدل رگرسیون چندگانه استفاده می شود. در صورتی که پیش بینی هم زمان چند متغیر ملک از متغیرهای پیش بین یا زیرمجموعه ای از آن ها هدف باشد، از مدل رگرسیون چند متغیری استفاده می شود. در پژوهش های رگرسیون چندگانه، هدف پیدا کردن متغیرهای پیش بین است که تغییرات متغیر ملاک را چه به تنهایی و چه به صورت مشترک پیش بینی کند. ورد متغیرهای پیش بین در تحلیل رگرسیون به شیوه های گوناگون، بهشرح زیر صورت می گیرد:

• روش هم زمان
• روش گام به گام
• روش سلسله مراتبی

در روش هم زمان، تمام متغیرهای پیش بین با هم تحلیل می شوند. در روش گام به گام اولین متغیر پیش بین براساس بالاترین ضریب همبستگی صفر مرتبه با متغیر ملاک تحلیل می شود. در روش سلسله مراتبی، ترتیب ورود متغیرها به تحلیل براس یک چارچوب نظری یا تجربی موردنظر پژوهشگر صورت می گیرد. به عبارت دیگر، پژوهشگر شخصا درباره ورود متغیرها به تحلیل تصمیم گیری می کند. این تصمیم گیری که قبل از شروع تحلیلی اتخاذ می شود، می تواند بر اساس سه اصل عمده زیر باشد:

1- رابطه علت و معلول

2- رابطه متغیرها در پژوهش های قبلی

3- ساختار طرح پژوهش(سرمد، بازرگان، حجازی، 90).

پژوهش کارآزمایی بالینی

روش های تجربی در پژوهش ها پزشکی معمولا به شکل کارآزمایی های بالینی انجام می شوند که در واقع تلاشی است برای ارزیابی اثر یک درمان خاص. هدف کارآزمایی های بالینی، جدا کردن یک عامل (مثل داروی جدید) و بررسی اثر آن بر سالمتی بیمار است، هم زمان سایر عوامل تا آنجا که ممکن است ثابت نگه داشته می شود. جدا از دست کاری یا مداخله، کارآزمایی های بالینی دو ویژگی مهم دیگر نیز دارند: از گروه های شاهد استفاده می کنند و مستلزم تصادفی کردن هستند. به همین سبب به آن ها گاهی کارآزمایی های بالینی شاهددار اتفاقی نیز می گویند.

پژوهش شبه تجربی یا مشاهده‌ای

از آنجا که در بسیاری از موقعیت‌های طبیعی- اجتماعی نمی توان متغیرها را کاملا کنترل کرد، از روش پژوهش نیمه تجربی استفاده می شود. در این روش، پژوهشگر تلاش می‌کند با شناسایی هر چه بیشتر این متغیرها و گسترش آگاهی لازم در این زمینه، روش خود را به روش پژوهش تجربی حقیقی نزدیک کند(نادری و سیف نراقی، 92).

به عبارت دیگر در این نوع مطالعات پژوهشگر خود عامل ایجاد کننده مداخله نبوده، بلکه به مطالعه پیامدهای تغییری که توسط دولت ها، گروه های اجتماعی، سازمان ها و ... صورت گرفته است، می‌پردازد.

پژوهش نیمه تجربی یا شبه تجربی دارای ویژگی‌های زیر است:

الف- پژوهشی است علمی که معمولا در شرایط واقعی و حقیقی اجتماعی به کار می‌رود.

ب- امکان کنترل همه متغیرها وجود ندارد، لذا پژوهشگر منحصرا برخی از آن‌ها را کنترل می‌نماید.

پ- هنگامی که آزمودنی‌ها انسان‌ها باشد، انجام پژوهش تجربی حقیقی بسیار دشوار است؛ بنابراین، با پژوهش نیمه تجربی درباره انسان‌ها می‌توان مطالعه نمود(نادری و سیف نراقی،93-92).

پژوهش‌های تجربی به دو گروه پژوهش‌های هم گروهی و مورد- شاهدی به شرح زیر تقسیم می‌شود:

پژوهش هم گروهی یا کوهورت

در این پژوهش که یک نوع مطالعه تحلیلی مشاهده‌ای است، یک جمعیت مرجعیا بخشی از آن (نمونه) انتخاب و با بررسی ویژگی‌های این جمعیت، دو گروه مواجه یافته با عامل خطر یا مخواجه نیافته شکل می‌گیرد. این دو گروه بدون ایجاد محدودیت خاصی، در مدت زمان معینی، از نظر ریسک خاصی (موضوع پژوهش) مورد بررسی قرار می‌گیرد. این پژوهش عمدتا به صورت طولی انجام می‌شود ولی گاهی این بررسی می‌تواند براساس داده‌های گذشته نیز صورت گیرد.

در مطالعات هم گروهی آینده‌نگر، باید زمان زیادی را برای رسیدن به نتایح پژوهش صرف کرد، ولی می‌توان با حفظ مزایای مطالعات هم گروهی، این کار را به صورت گذشته نگر و بدون صرف منابع زیادی به انجام رساند. امکان انجام این نوع پژوهش و کیفیت آن به میزان زیادی وابستع به وجود مستندات و داده‌های معتبری است که مواجه یافتن و یا مواحه نیافتن افراد گروه را با عامل خاصی در گذشته و میزان مرگ و ابتلا گروه را در این مدت تصویر بکشد. این پژوهش امکان ایجاد فرضیه علّیتی را می‌تواند فراهم سازد.

در حوزه جامعه شناسی، گاهی به این نوع پژوهش، عنوان نسلی اطلاق می‌شود. نسل، گروهی از افراد است که در فاصله معینی از زمان به دنیا آمده‌اند.

پژوهش مورد- شاهدی

این نوع پژوهش از متداول‌ترین و در عین حال ساده‌ترین پژوهش‌های تحلیلی محسوب می‌شود که به صورت گذشته نگر انجام می‌دهد. اصولا این پژوهش در پی آن است که رابطه بین موحه با یک عامل خطر و وقوع یک بیماری را بررسی نماید. این پژوهش از نتیجه نهایی یا متغیر وابسته که گروهی از افراد با یک بیماری خاص هستند شروع و سپس به طرف عقب و در گذشته، با گروهی از افر اد فاقد این بیماری خاص هستند (متغیرها مستقل احتمالی) مقایسه می‌شوند تا ببیند آیا علت یا عمل خطر احتمالی مشکوکی وجود دارد که در افراد مبتلا، بیش از افراد سالم بوده باشد یا نه. به همین دلیل به آن‌ها از نظر زمانی مطالعات گذشته نگر  نیز می‌گویند. در این مطالعه گروه مورد و شاهد را از نظر ویژگی‌های جمعیت شناختی از قبیل جنس، سن، ساکن روستا و یا شهر بودن و...با هم جور می‌نمایند تا حداکثر شباهت را در شرایط ایجایدی داشته باشند.

مطالعات مورد شاهدی چندین مزیت عمده دارند:

• می‌توان آن‌ها را نسبتا سریع و ارزان انجام داد.

• به تعداد نمونه کمی احتیاج داشته و برای موارد نادر مناسب است.

• به پژوهشگر اجازه می‌دهد تا چندین عامل را در مورد یک بیماری به طور هم زمان مطالعه کند.

پژوهش در عملیات

پژوهش در عملیات یا پژوهش عملیاتی را می‌توان به مجموعه‌ای از الگوها و تکنیک‌های کمی که از طریق روش‌های علمی، مدیران را در امر تصمیم‌گیری یاری می‌دهند، نسبت داد(مهرگان، 16).

در عین حال، تعاریف مختلفی از جانب اندیشمندان برای پژوهش عملیاتی ارائه شده است. برخی پژوهش در عملیات را روشی می‌دانند که با شکل دادن به ضابطه‌های کمی، امکان استفاده از آن‌ها را برای حل و فصل مشکلات سازمانی فراهم می‌سازند. به بیان دیگر، در پژوهش عملیاتی، مسائل کمی مربوط به هدایت و هماهنگی عملیات و فعالیت‌های گوناگون در داخل یک سازمان بکار گرفته می‌شود. بنا به تعریف دیگر، پژوهش در عملیات، فعالیتی است که به منظور به کارگیری از یافته‌های علوم مختلف در اداره سازمان‌ها شکل گرفته و مسائل مدیریتی را به یاری راه حل‌های کمی رفع می‌کند. برخی اندیشمندان معتقدند که پژوهش در عملیات مجموعه‌ای از ورش‌های کمی است که تنها کاربرد و اثربخشی آن در گستره تصمیم پیری است.

به نظر می‌رسد که کارشناسان پژوهش در عملیات حداقل باید بر سه دانش مکمل هم در سطح دانشگاهی احاطه داشته باشند:

1- مبانی علوم پایه که پژوهش در عملیات برآن استوار است، مانند ریاضیات، آمار، کامپیوتر، اقتصاد، مدیریت و حسابداری.

2- علم پژوهش در عملیات، مانند برنامه‌ریزی خطی و غیرخطی، برنامه‌ریزی پویا، نظریه موجودی‌ها، نظریه شبکه‌ها، مدل‌ها، خط انتظار، نظریه بازی‌ها و شبیه سازی.

3- تخصص در یک رشته علمی (تجبر، 19).

مراحل پژوهش در عملیات

کی دیگر از ویژگی‌های مهم پژوهش عملیاتی برخورد نظامند با موضوعات، به کارگیری روش‌های علمی، استفاد ه از تیم‌های متشکل از متخصصین علوم مختلف و استفاده از الگو برای حل مشکلات است(مهرگان، 16). چرچ من و اکف که از پیشگامان و اساتید پژوهش در عملیات محسوب می‌شوند، متعقد بودند که پژوهش در عملیات روشی بنیادی بوده و باید آن را مجموعه‌ای از تکنیک‌های مختلف تلقی کرد؛ اما دامنه پژوهش در عملیات تنها به تکنیک‌ها محدود نمی‌شود، بلکه علاوه بر تکنیک، شیوه‌ای است علمی که در شناسایی و حل مشکلات سازمانی از آن استفاده می‌شود.

مراحل شیوه علمی مزبور به طور خلاصه عبارت است از:

1- شناخت کلی سازمان در قالب سیستم

2- شناخت سیستم و هدف هاس اختصاصی آن‌ها

3- شناسایی همه متغیرهیی که در تحقق هدف‌های سازمانی موثر است

4- طراحی یک مدل ریاضی که بتواند مسائل تحت بررسی را مشخص کند. مدل مزبور باید بتواند کارایی سیستم مورد بررسی را که در واقع تابعی از متغیرهای قابل کنترل و غیرقابل کنترل است، مشخص کند.

5- ارائه راه حل از طریق بررسی و تحلی مدل ریاضی

6- آزمایش مدل و راه حل‌هایی که از آن منتج می‌گردد

7- انتخاب بهترین مدل  و یا راه‌حل

8- اجرای راه حل

9- اصلاح بهبود راه حل در عمل (تجبر، 20-19)

گاهی به پژوهش عملیاتی صرفا به عنوان روشی برای حل مسئله نگریسته می‌شود. براین اساس، فرآیند پژوهش عملیاتی مستلزم کوشش در تصمیم‌گیری و حل مسئله است. این فرآیند به وسیله نویسندگان مختلف به شیوه‌های متفاوت توضیح داده شده است. فرآیند حل مسئله توسط نویسندگانی مانند «لی»، «گرین» و «نیوسام» به سه مرحله عمده زیر طبقه‌بندی شده است:

1- فعالیت‌های قبل از الگوسازی

2- فعالیت‌های ضمن الگوسازی

3- فعالیت‌های بعد از الگوسازی

فعالیت‌های قبل از الگوسازی

الف- شناخت نیاز (درک این نکته که برخی از فعالیت‌ها، نیازمند انجام یا بهتر شدن هستند)

ب- فرموله کردن مسئله(ترجمان نیاز درک شده در بیانی روشن، به طوری که هم نیاز و هم ملکی که باید برای حل مسئله مورد قضاوت قرار گیرد را شامل شود).

فعالیت‌های ضمن الگوسازی

پ- ساختن الگو (ساخت یک الگوی ریاضی که موید یا نمایانگر مسئله باشد.)

ت- گردآوری داده‌ها (گردآوری داده‌ها معینی برای الگو که شرایط واقعی مسئله را منعکس کند)

ث- تکمیل الگو(دست کاری ماهرانه داده‌ها برای کسب نتایج)

ج- تعیین اعتبار الگو و تحلیل حساسیت(آزمایش نتایج الگو برای اطمینان از درستی، اعتبار و تعیین دلایل اشتباهات در تخمین داده‌ها)

فعالیت‌های بعد از الگوسازی

چ- تفسیر نتایج (آزمون مجدد و گسترده معیارهای مسئله در پرتو نتایج الگو)

ح- تصمیم گیری، اجرا و کنترل(تغییرات تکنیکی و رفتاری نیازمند تخمین شرایط کوتاه مدت و بلندمدت (مهرگان،22-21)).

تحقیق و توسعه

پژوهش و توسعه یا تحقیق و توسعه (R&D)، اصطلاح عامی است که فعالیت‌های گسترده‌ای را از تکوین فن آوری جدید، ابداع، اختراع، بهبود کمی و کیفی محصولات و خدما تا کاربردهای صنعتی، اقتصادی، اجتماعی آن‌ها به منظور تامین نیازهای روز افزون جوامع بشی در بر می‌گیرد.

عناصر مشخص کننده تحقیق و توسعه عبارتند از:

1- عنصر خلاقیت

2- عنصر بدعت یا نوآوری

3- استفاده از روش‌های علمی

4- ایجاد آگاهی‌های جدید

تحقیق و توسعه، به مجموعه‌ای از فعالیت‌های بدیع و خلاق، نظام یافته و برنامه‌ریزی شده گفته می‌شود که در راستای گسترش مرزهای شناخت علل و گنجینه دانش انسان و جامعه و کاربرد این دانش گسترش یافته در عرصه های گوناگون برای بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی انسان‌ها، به کار گرفته می‌شود.

انواع تحقیق و توسعه

با توجه به نقش تحقیق (R) و توسعه(D)، نام گذاری‌های سه گانه‌ای تحت عناوین «توسعه‌ای» (R<D)، «اصلاحی» (R=D) و «بنیادی» (R>D) را برای تحقیق و توسعه قائل گردیده‌اند.

R&D توسعه‌ای: هدف از آن نیل به پیشرفت‌ها کوچک بدون تقبل ریسک در فن‌آوری است. به عنوان مثال، بسیاری از موارد موجود در فرآیند تولید را تنها می‌توان با اصلاح بخش جزئی از کار، ولی با اهمیت، بهبود بخشید که در کل اثرات آن موجب کاهش هزینه‌ها می‌گردد (از قبیل صرفه جویی در انرژی، انتخاب مواد بهتر، نحوه تعمیر و نگهداری...).

R&D اصلاحی: این نوع تحقیقات برای دستیابی به روش‌ها و ابزارهایی که تاکنون شناخته نشده‌اند، صورت می‌گیرد. این نوع پژوهش همواره با ریسک بالا و صرف هزینه و زمان زیاد همراه بوده و ممکن است که به سودآوری نیز نرسد.

R&D بنیادی: در این نوع از تحقیق و توسعه، تحقیقات سهم بزرگ‌تری از توسعه را در زمان حال به خود اختصاص می‌دهند و دو هدف عمده را دنبال می‌کند:

1- گسترش تحقیقات عمقی در حوزه‌هایی که فن آوری آینده را تشکیل خواهند داد

2- فرآهم آوردن زمینه‌های بهره‌برداری از این حوزه‌ها در آینده(مهدوی، 77-75)

تحقیق پس رویدادی

در پژوهش مواردی وجود دارد که در آن پژوهشگر به هر دلیل، توانایی دستکری و دخل و تصرف در متغیر مستقل را ندارد و نمی‌تواند آزمودنی‌ها را به صورت کامل تصادفی در شرایط مختلف پژوهش جایگزین کند. برای مثال می‌توان مواردی نظیر بزهکاری، اعتیاد، افت تحصیلی و برخی از اختلا‌های رفتاری را نام برد. در چنین شرایطی که اجرای متغیر آزمایشی و کنترل آزمایشی آنها میسر نیست، تحقیق پس از رویدادی روش بسیار مناسبی است که از آن می‌توان به جای تحقیق آزمایشی استفاده کرد.

پس‌رویدادی به پژوهش‌هایی گفته می‌شود که در آنها احتمال روابط علت و معلولی از طریق مشاده یک موقعیت مورد پژوهش قرار می‌گیرد و عوامل علّی موجه را در زمان گذشته جستجو ‌می‌کند

در تحقیق پس رویدادی دو نوع طرح قابل تشخیص است:

1. علّی
2. علّی مقایسه‌ای یا گروه ملاکی

در طرح علّی پیشامده‌ها که شرایط یا موقعیت فعلی خود را به وجود آورده‌اند مورد مطالعه قرار می‌گیرند. در این طرح دو دسته اطلاعات موجود است یک دسته مرتبط به گذشته و دسته دیگر مربوط به زمان حال است و پژوهشگر تلاش دارد که رابطه بین‌ آن‌ها را پیدا کند.

مراحل اجرای تحقیق پس رویدادی

هدف تحقیق پس رویدادی کشف روابط بین  متغیر‌های پژوهشی است. همانطوری که بحث شد در این روش از دو طرح عاًی و گروه ملاک علّی مقایسه‌ای استفاده می‌شود. اکنون مراحل اجرا قرار خواهد گرفت.

تحقیق پس از رویدادی با شناسایی مسئله و حوزه آن شروع می‌شود این مرحله با مراجعه به تحقیقات گذشته و تدوین و تنظیم چهارچوب نظری تحقیق و سرانجام صورت‌بندی کردنسوال‌های پژوهش خاتمه پیدا می‌کند مرحله بعدی یافتن پاسخ‌های احتمالی برای سوال‌های پژوهشی تدوین شده است.

باید توجه داشت این مرحله به کمک تحقیقات گذشته و نظری موجود صورت می‌گیرد. مطالعه تحقیقات گذشته باید پژوهشگر را قادر سازد تا با مسائل و مشکلات اجرایی آشنا شود و موانع و یافته‌های که توسط تحقیقات قبلی در این حوزه کشف شده را به دقت بشناسد. پس از مراحل فوق نوبت به روش اجرای تحقیق می‌رسد در این قسمت محقق باید کلیه فعالیت‌های را که به کمک آنها می‌توان اطلاعات لازم را به منظور آزمودن فرضیه با فرضیه‌های تدوین شده بدست آورد.

این مرحله با شناسایی و تعریف و نعیین جامعه پژوهشی به صورت دقیق آغاز می‌شود. تعریف جامعه باید به صورتی باشد که موجب بالا بردن قابلیت تعمیم‌پذیری یافته‌های تحقیق و ایجاد سهولت در نمونه‌گیری شود.

مطالب دیگر اینکه این تعریف باید موجب سوگیری در جامعه و سرانجام نمونه نشود. مرحله بعدی، نمونه و روش‌های نمونه‌گیری. بدین ترتیب که پژوهشگر باید باید با توجه به رعایت صرفه‌جویی در منابع، مناسب‌ترین روش نمونه‌گیری را انتخاب کند. مرحله بعدی، ابزار اندازه‌گیری و نحوه اجرا و ارزشیابی آن است.

در این مرحله محقق باید با توجه به فرضیه یا فرضیه‌های صورت‌بندی شده، مناسبترین ابزار را انتخاب و در صورت امکان ابتدا آن را به صورت مقدماتی اجرا و پس از رفع اشکلهای احتمالی نسخه نهایی  آن را تدوین نماید. نکته اساسی در این مرحله تعیین پایایی و اعتبار ابراز اندازه‌گیری است که پژوهشگر قصد استفاده ذاز آن را دارد و از اهمیت عده‌ای برخوردار است. آخرین مرحله در روش اجرای تحقیق پس از رویداد‌ی انخاب طرح پژوهش است. مرحله نهایی با توصیف، تحلیل و تعبیر و تفسیر نتایج سرو کار دارد.

قبلاً گفته شد که ضعف اصلی تحقیق پس از رویدادی فقدان کنترل بر متغیر‌های پژوهشی است گرچه پژوهشگر پس از رویدادی با ناتوانی در جایگزینی تصادفی نیز روبه روست با وجود این، می‌توان از شیوه‌هایی بهره گیرد که تا حدی کنترل لازم را اعمال کند.

عوامل تهدید کننده اعتبار درونی پژوهش پس رویدادی

همان‌طوری که قبل اشاره شد پژوهش مورد بحث دارای دو ضعف اساسی است: یکی فقدان توانایی در دستکاری متغیر مستقل، دیگری عدم جایگزینی تصادفی آزمودنی‌ها در گروه‌های مطالعه و مقایسه.

به طور کلی در پژوهش‌هایی که امکان کنترل مستقیم وجود ندارد، سه عامل تهدید کننده مشاهده می‌شود،

1. کم شدن آزمودنی‌ها
2. موقعیت
3. ابزار اندازه‌گیری که در بر گیرنده کلیه عواملی است که مربوط به اجرای نمره‌گذاری و ساخت است از جمع‌آوری اطلاعات از گروه‌ها در شرایط مختلف است. برای کاهش عوامل تهدید کننده می‌توان از شیوه‌های زیر استفاده کرد:

1. روش همتا کردن
2. تحلیل کوواریانس
3. اندازه‌گیری‌های متغیر‌های مشتبه کننده به عنوان متغیر‌های مستقل
4. به کارگیری متغیر‌های همگن
5. آزمون فرضیه‌های مقابل

تحقیق تاریخی

پژوهش تاریخی عبارت است از بازسازی گذشته به منظور حل یک مسئله یا آزمودن یک فرضیه پژوهش تاریخی از نظر دقت اجرا یکی از دشوار‌ترین انواع پژوهش است،

پژوهش تاریخی به خاطر دسترسی به  دو هدف زیر انجام می‌شود:

(الف) به دست آوردن دیدگاه روشنی از زمان حال. پژوهش تاریخی نه تنها فرضیه‌هایی برای حل مسائل پژوهشی مهیا می‌سازد، بلکه مارا با فرهنگ و نقش آموزش و پرورش آشنا می‌کند

(ب) هدف دوم این پؤوهش اطلاع از آنچه در گذشته اتفاق افتاده و به عبارت دیگر، کشف واقیعت‌های تاریخی است.

مراحل اجرایی پژوهش تاریخی مانند هر علم دیگر بر اصول کلی پژوهش منطبق است و این مراحل به ترتیب عبارتند از :

1. تعریف مسئله و محدود کردن آن
2. صورت‌بندی کردن فرضیه
3. مطالعه منابع
4. جمع‌‌آوری اطلاعات
5. ارزشیابی اطلاعات جمع‌آوری شده منابع
6. تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده
7. تفسیر و نتیجه‌گیری
8. تهیه گزارش در تحقیق

ماتریس مقایسه تعداد مقالات کیفی و کمی در دو بانک Scopus و Web of Science

 

معیارهای تعیین نوع پژوهش		Scopus		WoS
		Q	Q	Q	Q
پارادایم	Positivist	(41)247	(59)359	(37)127	(63)216
	Interpretivist	(18)38	(82)170	(17)25	(83)124
منطق استدلال	Inductive	(33)1377	(67)2768	(32)902	(68)1933
	Deductive	(33)308	(67)639	(32)195	(68)418
نتیجه پژوهش	Fundamental Research	(54)2539	(46)2140	(56)1480	(44)1162
	Applied Research	(58)9882	(42)7036	(56)7598	(44)5880
	Developmental Research	(50)1670	(50)1676	(55)1144	(45)947
هدف پژوهش	Descriptive Research	(35)3450	(65)6283	(37)1610	(63)2775
	Analytical Research	(62)4156	(38)2517	(62)2079	(38)1300
	Exploratory	(35)4574	(65)8546	(36)2648	(64)4693
	Explanatory	(48)1417	(52)1512	(49)1014	(51)1047
جایگاه زمان در پژوهش	Cross-Sectional	(68)12024	(32)5704	(72)7131	(28)2705
	Longitudinal	(64)11127	(36)6383	(66)7788	(34)3972
	Prospective	(74)16013	(26)5532	(74)7697	(26)2766
	Retrospective	(72)11267	(28)4487	(69)3823	(31)1745
	Time Series	(75)10719	(25)3667	(75)7550	(25)2481