دانشگاه آزاد اسلامی به طور مداوم در حال بازنگری و به روزرسانی آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های مربوط به تحصیلات تکمیلی، به ویژه مقطع دکتری، است.
جدیدترین تغییرات عمده در قوانین دفاع دکتری دانشگاه آزاد در سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ عمدتاً بر دو محور اساسی استوارند: "نظام پایش آزاد " (با رویکرد مسئله‌محوری و کاربردی) و "متمرکز شدن پیش‌دفاع".
هرچند ابهام‌های موجود در شیوه جدید نظام پایش آزاد و تفسیرهای متفاوتی که از مفاد این بخشنامه وجود دارد، باعث شده دانشجویان دکتری دانشگاه آزاد، همچنان شیوه پیش دفاع متمرکز را انتخاب کنند و با ارائه 5 امتیاز از مقالات علمی مجوز پیش دفاع و بعد از آن مجوز دفاع نهایی را اخذ کنند.
در ادامه، به مهم‌ترین تغییرات و نکات کلیدی بر اساس بخشنامه‌های اخیر (به ویژه بخشنامه شماره ۱۰/۰۳/۹۹/ص مورخ ۱۴۰۳/۱۲/۰۴ که متمم بخشنامه ۱۱۸۴ مورخ ۱۴۰۳/۵/۱۰ است) اشاره می‌کنیم:
۱. معرفی دو شیوه دفاع از رساله دکتری (انعطاف‌پذیری در شرایط مقاله)
دانشگاه آزاد اسلامی دو مسیر مجزا را برای دفاع از رساله دکتری تخصصی (غیرپزشکی) تعریف کرده است:
الف) شیوه مرسوم (سنتی / مقاله محور)
شرط اصلی: دانشجو همچنان باید بر اساس آیین‌نامه‌های سال ورود خود و بخشنامه‌های مربوطه، اقدام به چاپ یا پذیرش قطعی مقاله یا مقالات علمی در نشریات معتبر(معمولاً ISI یا علمی-پژوهشی مورد تأیید وزارتین) نماید. البته که تعداد و نوع مقالات بر اساس رشته و آیین‌نامه سال ورود متفاوت است.
پیش‌دفاع: حضور و کسب کفایت در جلسه پیش‌دفاع متمرکز الزامی است. معمولاً در رشته‌های مختلف علوم انسانی و فنی مهندسی، دانشجویان دکتری با ارائه اکسپت یک مقاله از مجلات 2.5 امتیازی، مجوز پیش دفاع را اخذ می کنند.
انتخاب موضوع: انتخاب عنوان رساله از "نظام موضوعات" (پایش آزاد) در این شیوه الزامی نیست، اما اگر دانشجو موضوع خود را از این نظام انتخاب کرده باشد، امتیاز مثبت خواهد داشت.
دفاع نهایی : در این شیوه، بعد از اینکه پیش دفاع با موفقیت سپری شد، دانشجویان با ارائه اکسپت مقاله دوم خود در مجلات 2.5 امتیازی و چاپ حداقل یکی از دو مقاله، مجوز دفاع نهایی را اخذ می کنند.
ب) شیوه نظام پایش آزاد (مسئله‌محور و کاربردی):
شرط اصلی: در این شیوه، تمرکز صرف بر چاپ مقاله در نشریات خارجی یا داخلی برداشته می‌شود و "کفایت دستاوردهای علمی و پژوهشی" رساله ملاک قرار می‌گیرد.
الزام انتخاب موضوع: دانشجو باید عنوان و زمینه رساله خود را از میان "نظام موضوعات" برنامه‌های علمی دانشگاه (سامانه پایش آزاد) انتخاب کرده باشد.
- روند ارزیابی و دفاع:
پیش‌دفاع متمرکز: دانشجو ابتدا باید در جلسه پیش‌دفاع متمرکز شرکت کند.
ارائه در کنفرانس‌های علمی مرتبط: دانشجو باید مقاله مستخرج از رساله خود را در کنفرانس‌های علمی معتبر (داخلی) که تحت حمایت برنامه علمی انتخابی دانشجو و نشریه پشتیبان کنفرانس مورد تأیید شورای عالی نظام پایش آزاد هستند، ارائه دهد. این ارائه باید به صورت سخنرانی باشد.
پذیرش نهایی مقاله در نشریه پشتیبان: مقاله ارائه شده در کنفرانس باید در نشریه پشتیبان آن کنفرانس به پذیرش نهایی برسد و حداقل ۳ امتیاز (بر اساس جدول امتیازدهی بخشنامه) کسب کند.
عدم الزام به ISI: در این شیوه، الزام به چاپ مقاله ISI برداشته شده و با تأیید دستاوردهای علمی رساله از طریق شرکت در کنفرانس‌ها و چاپ در نشریات پشتیبان معتبر داخلی جایگزین می‌شود.
۲. متمرکز شدن فرآیند پیش‌دفاع دکتری
الزام پیش‌دفاع: شرکت در جلسه پیش‌دفاع (که به صورت متمرکز و با حضور کمیته‌های تخصصی برگزار می‌شود) برای تمامی دانشجویان دکتری الزامی است.
- شرایط شرکت در پیش‌دفاع:
تأیید رساله توسط استاد راهنما، مشاور و شورای گروه.
ارائه مستندات لازم در سامانه پژوهشیار.
ارائه گواهی قبولی در آزمون زبان معتبر (مطابق بخشنامه‌های مصوب دانشگاه).
ارائه گواهی قبولی در آزمون جامع.
برای شیوه پایش آزاد: پذیرش اولیه مقاله در کنفرانس تحت حمایت برنامه علمی انتخابی و نشریه معتبر پشتیبان.
- نتیجه پیش‌دفاع:
در صورت کسب "کفایت"، دانشجو می‌تواند به سمت دفاع نهایی حرکت کند.
در صورت کسب "عدم کفایت"، دانشجو باید اصلاحات لازم را انجام داده و مجدداً در جلسه پیش‌دفاع متمرکز شرکت کند. (این امر می‌تواند منجر به تمدید سنوات و پرداخت شهریه اضافی شود).
سامانه‌ها: رزرو و جزئیات برگزاری پیش‌دفاع متمرکز از طریق سامانه وادافا (vadafa.ec.iau.ir)و پیگیری مراحل در سامانه پژوهشیار (ris.iau.ac.ir)انجام می‌شود.
۳. تغییرات در نحوه ارزیابی و درجه‌بندی رساله (امتیازدهی دستاوردها)
بخشنامه جدید، نحوه ارزیابی درجه توصیفی رساله دکتری (خوب، بسیار خوب، عالی) را بر اساس ترکیبی از نمره رساله در جلسه دفاع و امتیاز کسب شده از دستاوردهای پژوهشی تعیین می‌کند.
برای مثال، برای کسب درجه "خوب"، دانشجو باید بین ۲.۵ تا ۳ امتیاز از دستاوردهای پژوهشی و نمره ۱۶ تا ۱۸ در دفاع کسب کند. برای "عالی"، نیاز به بالاتر از ۳ امتیاز دستاورد پژوهشی و نمره بالای ۱۸ تا ۲۰ در دفاع است.
۴. تأکید بر کاربردی‌سازی پژوهش‌ها و ارتباط با صنعت
هدف اصلی از این تغییرات، هدایت رساله‌ها به سمت حل مسائل واقعی کشور و افزایش ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه است.
رساله‌هایی که در راستای "نظام موضوعات" و با رویکرد حل مسئله ملی تعریف می‌شوند، از امتیازات و تسهیلات بیشتری برخوردار خواهند شد.
۵. سنوات مجاز تحصیل و وضعیت شهریه
سنوات عادی تحصیل در مقطع دکتری همچنان معمولاً ۶ سال (۱۲ نیمسال) است.
تمدید سنوات با شرایط خاص (درخواست موجه، تأیید اساتید، پرداخت شهریه اضافی) امکان‌پذیر است.
نکات مهم برای دانشجویان:
آخرین بخشنامه‌ها: دانشجویان باید حتماً آخرین بخشنامه‌های صادر شده توسط سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی (به ویژه بخشنامه‌های مربوط به آیین‌نامه دفاع و متمم‌های آن) را به دقت مطالعه کنند.
مشاوره با استاد راهنما و اداره تحصیلات تکمیلی: بهترین راه برای اطلاع دقیق از جزئیات و الزامات مربوط به رشته و سال ورود خودتان، مشاوره مداوم با استاد راهنما و کارشناسان اداره تحصیلات تکمیلی واحد دانشگاهی محل تحصیل است.
پژوهشیار: سامانه پژوهشیار و سامانه وادافا، مراجع اصلی برای ثبت اطلاعات، پیگیری مراحل و رزرو جلسات پیش‌دفاع هستند.
این تغییرات نشان‌دهنده رویکرد جدید دانشگاه آزاد اسلامی برای ارتقاء کیفیت و اثربخشی پژوهش‌های دکتری است که می‌تواند هم فرصت‌ها و هم چالش‌هایی را برای دانشجویان به همراه داشته باشد.