قوانین و بخشنامه‌های مربوط به آیین‌نامه دفاع دکتری به طور مداوم در حال به‌روزرسانی هستند و برای اطلاع از جدیدترین و دقیق‌ترین اطلاعات، بهترین راه مراجعه به سایت‌های رسمی دانشگاه‌ها (وزارت علوم، دانشگاه آزاد، وزارت بهداشت) و تماس با اداره تحصیلات تکمیلی واحد دانشگاهی خودتان است.
با این حال، بر اساس آخرین اطلاعات موجود تا امروز (ژوئیه ۲۰۲۵)، می‌توانیم به مهمترین تغییرات و بخشنامه‌هایی که در سال ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ در خصوص آیین‌نامه دفاع دکتری اعمال شده یا در حال اعمال هستند، اشاره کنیم:
مهمترین تغییرات در آیین‌نامه دفاع دکتری (به‌ویژه دانشگاه آزاد اسلامی و وزارت علوم):
- رویکرد "نظام پایش آزاد" یا "رساله مسئله‌محور/کاربردی" به جای صرفاً "مقاله محور" (دانشگاه آزاد اسلامی و وزارت علوم):
- دو مسیر برای دفاع:
- شیوه مرسوم (مقاله محور): این شیوه همچنان وجود دارد و دانشجو باید مطابق آیین‌نامه‌های قبلی (و معمولاً سال ورود خود) تعداد مشخصی مقاله علمی-پژوهشی یا ISI معتبر (چاپ یا پذیرش قطعی) ارائه دهد.
- شیوه نظام پایش آزاد (مسئله‌محور/کاربردی): در این شیوه، دانشجو می‌تواند موضوع رساله خود را از میان "نظام موضوعات" (سیستم پایش آزاد) که توسط دانشگاه و در راستای نیازهای کشور تعریف شده‌اند، انتخاب کند. در این حالت، بجای الزام به چاپ مقاله، "کفایت دستاوردهای علمی" رساله بر اساس خروجی‌های دیگر پژوهش (مانند ساخت نمونه اولیه، ثبت اختراع، حل یک مسئله صنعتی/کشوری، گزارش‌های پژوهشی، کنفرانس‌های تخصصی و...) ارزیابی می‌شود.
- جایگزینی مقالات: برخی بخشنامه‌ها صراحتاً به "طرح جایگزین ارائه 2 مقاله" اشاره دارند، که نشان می‌دهد دانشگاه‌ها به دنبال انعطاف‌پذیری بیشتر در شرایط دفاع هستند.
- دو مسیر برای دفاع:
- فرآیند پیش‌دفاع متمرکز (دانشگاه آزاد اسلامی):
- اگرچه برخی منابع به تک‌مرحله‌ای شدن دفاع (حذف پیش‌دفاع) اشاره کرده‌اند، اما آنچه بیشتر به چشم می‌خورد، متمرکز شدن فرآیند پیش‌دفاع است. یعنی دانشجویان دکتری دانشگاه آزاد باید در یک جلسه پیش‌دفاع متمرکز (احتمالاً در سازمان مرکزی یا مناطق) شرکت کرده و کفایت علمی دستاوردهای رساله خود را اثبات کنند. بدون تایید در این مرحله، امکان دفاع نهایی وجود ندارد.
- شرایط شرکت در پیش‌دفاع شامل ارائه مستندات، تأیید استاد راهنما، و در برخی موارد، پذیرش یا چاپ مقاله اولیه است.
- شرایط اخذ مجوز دفاع نهایی:
- تکمیل فرم درخواست دفاع: معمولاً باید حداقل ۲۱ روز پیش از جلسه دفاع نهایی فرم درخواست تکمیل و ارائه شود.
- تاییدیه پیش‌دفاع: کسب کفایت در جلسه پیش‌دفاع الزامی است.
- مقاله علمی (برای شیوه مقاله محور): ارائه مقاله علمی چاپ شده یا پذیرش قطعی آن، کماکان یک شرط اساسی برای شیوه مقاله محور است.
- گواهی قبولی در آزمون جامع: قبولی در آزمون جامع (کتبی و شفاهی) برای تمامی دانشجویان دکتری الزامی است.
- تأیید اساتید: تأیید رساله توسط استاد راهنما، مشاور و شورای گروه.
- بارگذاری در سامانه پژوهشیار: ثبت اطلاعات و بارگذاری رساله در سامانه پژوهشیار دانشگاه (برای دانشگاه آزاد).
- نمره و ارزیابی رساله:
- نمره قبولی رساله دکتری معمولاً حداقل ۱۶ است.
- درجه‌بندی رساله (عالی، بسیار خوب، خوب و غیرقابل قبول) بر اساس نمره نهایی انجام می‌شود. (مثال: عالی: ۱۹ تا ۲۰؛ بسیار خوب: ۱۷.۵ تا ۱۸.۹۹؛ خوب: ۱۶ تا ۱۷.۴۹).
- سنوات مجاز تحصیل:
- سنوات عادی تحصیل در مقطع دکتری معمولاً ۶ سال (۱۲ نیمسال) است.
- امکان تمدید سنوات با شرایط خاص (درخواست موجه، تأیید اساتید و شورای آموزشی، پرداخت شهریه اضافی) وجود دارد. این تمدید معمولاً تا مجموعاً ۷ سال (۱۴ نیمسال) امکان‌پذیر است.
- برگزاری مجازی جلسات دفاع (تا پایان مرداد ۱۴۰۴):
- وزارت علوم بخشنامه‌ای صادر کرده است که بر اساس آن، جلسات دفاعیه رساله‌های دکتری (و کارشناسی ارشد) تا پایان مردادماه ۱۴۰۴ می‌تواند به شیوه مجازی برگزار شود. این یک تسهیل موقتی است که احتمالاً با توجه به شرایط خاص (مانند شرایط بیماری یا مسافت) در نظر گرفته شده است.
برای دسترسی به جدیدترین بخشنامه‌ها و جزئیات دقیق‌تر:
- دانشگاه آزاد اسلامی: به وب‌سایت سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی (بخش معاونت پژوهش و فناوری و معاونت آموزشی) و وب‌سایت واحد دانشگاهی خود مراجعه کنید. بخشنامه‌های مربوط به "متمم بخشنامه جامع پژوهشی رساله دکتری تخصصی غیرپزشکی: کفایت دستاوردهای علمی" و "بخشنامه برگزاری جلسات پیش دفاع متمرکز/دفاع رساله های دکتری تخصصی" را جستجو کنید.
- وزارت علوم، تحقیقات و فناوری: به وب‌سایت معاونت آموزشی و معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم مراجعه کنید.
- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی: برای دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی، بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌ها توسط وزارت بهداشت ابلاغ می‌شود.
همواره توصیه می‌شود برای هرگونه اقدام در خصوص دفاع از رساله دکتری، قبل از هر چیز با استاد راهنما و اداره تحصیلات تکمیلی واحد دانشگاهی خود مشورت کنید تا از آخرین و دقیق‌ترین جزئیات مربوط به رشته و سال ورود خود مطلع شوید.