در مقطع دکتری تخصصی، مسیر پژوهشی دانشجو از مرحله تصویب پروپوزال آغاز شده و تا دفاع نهایی از رساله ادامه می‌یابد.
یکی از حساس‌ترین بخش‌های این مسیر، فرآیند تصویب طرح پیشنهادی (پروپوزال) و ورود به مرحله پیش‌دفاع است.
این مقاله با هدف راهنمایی دانشجویان دکتری دانشگاه‌های دولتی و آزاد، به‌صورت مرحله‌به‌مرحله فرآیند مذکور را تشریح می‌کند.
۱. انتخاب موضوع تحقیق
دانشجو باید با مشورت استاد راهنما، موضوع پژوهش خود را انتخاب کند. موضوع باید جدید، دارای ارزش علمی، و دارای قابلیت اجرا باشد و بهتر است چند موضوع که در راستای تخصص و علاقه استاد راهنما هست، همراه توضیحات اولیه تعریف موضوع، بیت سؤالات و اهداف و روش تحقیق، به استاد راهنما ارائه شود تا یکی از این موضوعات انتخاب شود.
در موسسه تدبیرساز، خدمات ارائه موضوعات پیشنهادی و معرفی مقدماتی موضوعات، برای رساله دکتری و مقالات پژوهشی بطور رایگان ارائه می‌شود.
۲. تکمیل و ارسال فرم پروپوزال
دانشجو باید فرم رسمی پروپوزال دکتری (فرم خام پروپزال) را از سامانه تحصیلات تکمیلی یا آموزش دریافت کند. معمولاً پروپزال شامل بخش‌های اصلی زیر هست:
- عنوان فارسی و انگلیسی
- بیان مسأله
- پیشینه پژوهش
- اهداف تحقیق
- فرضیه‌ها یا پرسش‌های پژوهش
- روش تحقیق
- منابع
بهتر است علاوه بر تکمیل بخش های اصلی فوق الذکر در پروپزال، گانت چارت یا برنامه زمانی تحویل فازهای مختلف رساله هم ترسیم شود. فازهای مهم تکمیل و ارائه رساله شامل: مطالعه و گرداوری منابع فیزیکی و اینترنتی مرتبط با موضوع رساله، تدوین هر یک از فصول 5 گانه رساله، استخراج مقاله، سابمیت مقاله و پیگیری تا اخذ پذیرش مقاله می باشد.
در دانشگاه آزاد، فرم خام پروپزال در سامانه پژوهشیار ثبت می‌شود. در دانشگاه‌های دولتی، معمولاً سامانه پژوهشی همان دانشگاه استفاده می‌شود.
۳. تأیید اولیه توسط استاد راهنما
استاد راهنما باید پیشنهاد پژوهشی را بررسی کرده و در صورت تأیید، آن را امضا یا در سامانه تأیید کند. معمولا در مقطع دکتری، پروپزال در همان مرتبه اول، تصویب نمی شود و چنانچه اصل موضوع، مورد توافق و پذیرش استاد راهنما باشد، اصلاحاتی در جزییات به پروپزال وارد می شود و پس از دو یا چند بار رفع ایرادات، در نهایت پروپزال تصویب می شود. در صورتیکه بدون هماهنگی های اولیه و توافق بر سر موضوع، به تدوین پروپزال بپردازید، احتمال اینکه کل پروپزال (به دلایل مختلف مانند عدم به روز بودن موضوع، عدم کاربردی بودن، نبودن موضوع در تخصص و علاقه استاد، ) رد شود زیاد هست. پس تاکید ویژه می شود قبل از آغاز به نگارش، حتما موضوع را با استاد هماهنگ نمایید.
۴. بررسی در گروه آموزشی
پروپوزال در کمیته تخصصی گروه بررسی می‌شود. ممکن است اصلاحاتی پیشنهاد یا تصویب شود.
۵. بررسی در شورای پژوهشی دانشکده / واحد
پس از تأیید گروه، پروپوزال برای بررسی نهایی به شورای پژوهشی دانشکده یا تحصیلات تکمیلی واحد ارسال می‌شود. در دانشگاه آزاد، این مرحله در پژوهشیار و گاه به سطح سازمان مرکزی نیز ارجاع داده می‌شود.
۶. صدور کد رساله
پس از تصویب نهایی، برای پروپوزال یک کد رساله اختصاص داده می‌شود. از این لحظه، پروژه رساله دانشجو به‌صورت رسمی آغاز می‌شود و دانشجو وارد مرحله تحقیق می‌شود. در حال حاضر، فاصله زمانی بین اخذ کد رساله تا زمان دفاع دکتری نباید از یکسال کمتر باشد.
«ورود به مرحله پیش‌دفاع»
۷. تکمیل نگارش رساله و تأیید راهنما
پس از انجام تحقیق و تهیه پیش‌نویس رساله، استاد راهنما باید آمادگی دانشجو برای ورود به پیش‌دفاع را تأیید کند.
۸. بررسی منابع و اصالت پژوهش
در دانشگاه‌ها معمولاً بررسی مشابهت‌یابی (همانندجویی) با نرم‌افزارهایی مانند سمیم‌نور، iThenticate، Turnitin یا همانندجو انجام می‌شود. درصد مشابهت باید پایین‌تر از حد مجاز باشد (در دانشگاه آزاد معمولاً < 30%) البته با توجه به شایع شدن استفاده از انواع ابزارهای هوش مصنوعی در نگارش متون، احتمال بررسی میزان استفاده از هوش مصنوعی هم در نگارش تحقیق و رساله وجود دارد.
۹. ثبت درخواست پیش‌دفاع
دانشجو از طریق سامانه تحصیلات تکمیلی یا پژوهشیار، درخواست پیش‌دفاع را ثبت می‌کند و نسخه اولیه رساله را بارگذاری می‌کند.
۱۰. برگزاری جلسه پیش‌دفاع
در جلسه پیش‌دفاع، دانشجو باید از طرح و یافته‌های اولیه خود دفاع کند. داشتن یک پاورپینت خوب و حرفه ای، کمک شایانی به ارائه دانشجو می‌کند.
بخصوص که زمان جلسه دفاع معمولاً 30 دقیقه بیشتر نیست و دانشجو کمتر از 15 دقیقه برای پرزنت فصول مختلف رساله و قانع نمودن داوران به نوآوری و غنای رساله وقت دارد و در 15 دقیقه نیز فرصت برای پاسخ به سوالات داوران داده می‌شود.
داوران (داور داخلی و خارجی) نظرات خود را برای اصلاح و ارتقای رساله ارائه می‌دهند.
در دانشگاه آزاد، دانشجویان دکتری یا عدم کفایت رساله می گیرند.
یعنی رساله ضعیف بوده و ایراداتی زیادی وارد هست در اینصورت جلسه پیش دفاع می بایست مجدد و بعد از رفع ایرادات داوران، برگزار شود. یا اینکه قبول به شرط اصلاحات می شوند و یا اینکه بدون ایرادات مستقیم به مرحله دفاع نهایی وارد می‌شوند.
۱۱. اعمال اصلاحات پیش‌دفاع
دانشجو موظف است اصلاحات پیشنهاد شده را در بازه زمانی مشخص اعمال کرده و نسخه اصلاح‌شده را مجدداً تأیید بگیرد.
پس از تأیید پیش‌دفاع:
دانشجو وارد مرحله نهایی می‌شود که شامل:
- اخذ مجوز دفاع نهایی
- معرفی داوران رسمی
- بررسی مقاله مستخرج از رساله
- و نهایتاً دفاع نهایی از رساله دکتری
گفتنی است برخی از دانشگاه ها مانند دانشگاه آزاد اکنون مرحله پیش دفاع را قبل از دفاع نهایی برگزار می‌کنند و اغلب دانشگاه‌های دولتی، همان یک مرحله دفاع نهایی را دارند در دانشگاه آزاد، ایرادات اسامی در مرحله پیش دفاع وارد می‌شود و در واقع سختی راه، همان پیش دفاع است و در صورت عبور از این مرحله، دفاع نهایی به مراتب راحت‌تر برگزار می‌شود.