یکی از مهم‌ترین مراحل تحصیلات تکمیلی در مقطع دکتری، فرآیند «پیش‌دفاع» و «دفاع نهایی» از رساله است. دانشگاه آزاد اسلامی نیز برای این دو مرحله ضوابط خاصی دارد که اطلاع دقیق از آنها برای دانشجویان دکتری ضروری است. در این مقاله به‌صورت مرحله‌به‌مرحله، مراحل دریافت تأییدیه‌های لازم برای پیش‌دفاع و دفاع نهایی در دانشگاه آزاد را شرح می‌دهیم.
مرحله اول: اخذ تأییدیه پیش‌دفاع دکتری
شرایط اولیه برای پیش‌دفاع:
برای شرکت در پیش‌دفاع، دانشجو باید شرایط زیر را داشته باشد:
- گذراندن تمام واحدهای درسی و قبولی در آزمون جامع
- تصویب نهایی پروپوزال توسط شورای پژوهشی و سازمان مرکزی
- سپری شدن حداقل ۶ماه از تاریخ تصویب نهایی پروپوزال
- نگارش حداقل ۳فصل از رساله با محتوای علمی قابل ارائه
- عدم وجود بدهی مالی فعال در سامانه گلستان یا پژوهشیار
- ارائه پذیرش مقاله در مجلات نمایه دار با حداقل 2.5 امتیاز پژوهشی
مراحل اجرایی پیش‌دفاع:
- بارگذاری فایل پیش‌نویس رساله (۳ تا ۵ فصل اول) در سامانه پژوهشیار
- تأیید فایل توسط استاد راهنما
- تعیین داوران پیش‌دفاع توسط استاد راهنما و گروه آموزشی
- برگزاری جلسه پیش‌دفاع (حضوری یا مجازی)
- دریافت فرم‌های ارزیابی از داوران
- بارگذاری فرم‌های تأیید پیش‌دفاع در سامانه پژوهشیار
- تأیید نهایی جلسه پیش‌دفاع توسط اداره پژوهش
مرحله دوم: اخذ تأییدیه دفاع نهایی
شرایط لازم برای شرکت در دفاع نهایی:
دانشجو برای دفاع نهایی از رساله دکتری باید شرایط زیر را داشته باشد:
- گذر موفقیت‌آمیز از مرحله پیش‌دفاع و انجام اصلاحات لازم
- نگارش کامل نسخه نهایی رساله
- ارائه پذیرش دو مقاله علمی‌پژوهشی معتبر (یا مجلات هم امتیاز و مورد تایید دانشگاه آزاد) و چاپ حداقل یکی از آنها
- تأیید مقاله توسط اداره پژوهش (بر اساس ضوابط نمایه‌ها و اعتبار مجله)
- ثبت نهایی اطلاعات رساله در سامانه پژوهشیار
- تسویه‌حساب مالی تا مرحله دفاع
- دریافت گواهی ثبت رساله در سامانه ایرانداک (برخی واحدها)
مراحل اجرایی دفاع نهایی:
- بارگذاری نسخه نهایی رساله در سامانه پژوهشیار
- تأیید نهایی فایل توسط استاد راهنما
- تعیین داوران نهایی جلسه دفاع
- تخصیص زمان و مکان جلسه دفاع توسط گروه آموزشی
- برگزاری جلسه دفاع نهایی (حضوری یا آنلاین)
- دریافت فرم‌های ارزیابی داوران و استاد راهنما
- بارگذاری مستندات دفاع در سامانه پژوهشیار
- تأیید نهایی جلسه دفاع توسط اداره پژوهش
- ثبت نمره نهایی در سامانه گلستان
- تسویه‌حساب نهایی و دریافت گواهی موقت فارغ‌التحصیلی
الزامات مقاله علمی برای دفاع نهایی:
- مقاله باید در یکی از نشریات دارای نمایه معتبر علمی وزارتین با گرید حداقل ب، ISC، Scopus، ISI چاپ شده یا دارای پذیرش قطعی باشد.
- نشریه باید خارج از لیست سیاه وزارت علوم و دانشگاه آزاد باشد.
- اگر نشریه پولی باشد، پرداخت باید برای Open Access یا هزینه انتشار علمی باشد (نه هزینه پذیرش صوری).
- بجای چاپ مقاله دوم، ارائه نامه پذیرشی که دارای کد DOI باشد هم قبول است.
نکات تکمیلی مهم:
- برخی از واحدهای دانشگاه آزاد بخصوص در رشته های پزشکی، تأیید نهایی رساله توسط کمیته اخلاق پژوهش را نیز الزامی کرده‌اند.
- حضور استاد راهنما و داوران در هر دو جلسه پیش‌دفاع و دفاع نهایی الزامی است.
- در صورت رد رساله در هر کدام از مراحل، اصلاحات تعیین‌شده باید در مهلت مقرر انجام و مجدداً اقدام شود.
تفاوت پیش‌دفاع و دفاع نهایی در دوره دکتری دانشگاه آزاد (و سایر دانشگاه‌ها) بسیار مهم است، زیرا این دو مرحله اهداف، الزامات و خروجی‌های متفاوتی دارند. در جدول زیر، به‌صورت دقیق تفاوت این دو مرحله آورده ده است. پیش‌دفاع یک ارزیابی اولیه برای بررسی مسیر درست پژوهش است؛ مثل بازبینی قبل از انتشار. دفاع نهایی ارزیابی نهایی کار است؛ مثل آزمون نهایی برای دریافت مدرک دکتری.
در جدول مقایسه‌ای زیر تفاوت پیش‌دفاع و دفاع نهایی در دکتری دانشگاه آزاد آورده شده است:
مورد | پیش‌دفاع | دفاع نهایی |
|---|---|---|
| هدف اصلی | بررسی اولیه ساختار و مسیر علمی رساله | ارزیابی نهایی کیفیت علمی و تصویب نهایی رساله |
| زمان برگزاری | حداقل ۶ ماه پس از تصویب نهایی پروپوزال | حداقل چند ماه پس از پیش‌دفاع و پس از تکمیل رساله |
| نسخه رساله | پیش‌نویس شامل ۳ تا ۵ فصل اولیه (مقدمه، ادبیات، روش، یافته‌های اولیه) | نسخه کامل و نهایی شامل همه فصل‌ها، ضمائم و اصلاحات |
| تعداد داوران | معمولاً ۲ تا ۳ داور علمی | حداقل ۳ داور نهایی، با مشارکت استاد راهنما |
| مقاله پژوهشی | الزاماً نیاز نیست (در برخی واحدها توصیه می‌شود) | داشتن مقاله چاپ‌شده یا پذیرش‌شده علمی‌پژوهشی الزامی است |
| نتیجه احتمالی | تأیید با اصلاحات / عدم تأیید | تصویب رساله / رد رساله / نیاز به اصلاح و دفاع مجدد |
| ثبت نمره | نمره ندارد، فقط "تأیید یا عدم تأیید" ثبت می‌شود | نمره نهایی رساله (از ۲۰) در گلستان ثبت می‌شود |
| نقش استاد راهنما | ارائه معرفی‌نامه و حضور در جلسه الزامی | مسئول اصلی کیفیت علمی و دفاع از رساله در کنار دانشجو |
| خروجی جلسه | اجازه ادامه نگارش رساله و ورود به مراحل نهایی | پایان رسمی پژوهش دکتری و ورود به مرحله فارغ‌التحصیلی |
| مکان برگزاری | ممکن است در واحد خود یا مرکز متمرکز برگزار شود | در واحد دانشجو یا مرکز تعیین‌شده با داوران رسمی |