در سال‌های اخیر، دانشگاه آزاد اسلامی در راستای مأموریت تازه‌ی خود به‌عنوان دانشگاهی کارآفرین و مسئله‌محور، نظامی نوین با عنوان «نظام پایش آزاد» را برای جهت‌دهی به پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی و رساله‌های دکتری طراحی و پیاده‌سازی کرده است.
این نظام به‌دنبال آن است که پژوهش‌های دکتری از صرف تولید مقالات علمی فاقد پیوند با نیازهای ملی، به سوی پژوهش‌های مسئله‌محور، شبکه‌ای و اثربخش سوق داده شوند.
بر این اساس، دانشجویان دکتری تخصصی می‌توانند فرآیند پیش‌دفاع و دفاع نهایی از رساله خود را نه صرفاً بر مبنای چاپ مقاله در نشریات بین‌المللی، بلکه از طریق سازوکار طراحی‌شده در چارچوب نظام پایش آزاد به انجام رسانند.
در این شیوه، انتخاب عنوان و زمینه رساله دکتری از میان فهرست نظام موضوعات مصوب در برنامه‌های علمی الزامی است.
پس از تأیید اولیه تطابق عنوان با نظام موضوعات، دانشجو باید حداقل یک مقاله علمی حاصل از رساله خود را در یکی از کنفرانس‌های مورد حمایت برنامه علمی مربوطه ارائه نماید.
این مقاله می‌بایست توسط کمیته علمی کنفرانس، برای ارائه به صورت سخنرانی برگزیده شده و پذیرش اولیه برای چاپ در نشریه پشتیبان کنفرانس را نیز دریافت کرده باشد.
سپس دانشجو باید در جلسه سخنرانی کنفرانس، موفق به اخذ نمره قابل قبول از هیأت داوران گردد. این دو مرحله (پذیرش اولیه مقاله و سخنرانی موفق) شرط لازم برای شرکت در مرحله «پیش‌دفاع متمرکز» محسوب می‌شود.
در صورت احراز شرایط و قبولی در پیش‌دفاع متمرکز، دانشجو می‌تواند با تأمین یکی از دو شرط زیر، به مرحله دفاع نهایی وارد شود: نخست، دریافت پذیرش نهایی مقاله از نشریه پشتیبان کنفرانس؛ دوم، کسب حداقل سه امتیاز از جدول دستاوردهای پژوهشی مندرج در بخشنامه شماره ۱۱۸۴ مورخ ۱۴۰۳/۵/۱۰.
لازم به ذکر است که فرآیند پذیرش نهایی مقاله و پیگیری مراحل آن به‌عهده دانشجو خواهد بود و دفاع نهایی از رساله به‌منزله دریافت خودکار تطابق نهایی در سامانه پژوهشیار نیز تلقی می‌شود.
در راستای ارتقاء کیفیت ارزیابی رساله‌های دکتری و فاصله گرفتن از ارزیابی‌های صرفاً عددی، در این شیوه، رساله‌های دانشجویان بر اساس میزان امتیاز پژوهشی و نمره کسب‌شده در جلسه دفاع، با درجه‌های توصیفی «غیر قابل قبول»، «خوب»، «بسیار خوب» و «عالی» ارزیابی خواهند شد.
به‌طور مثال، کسب امتیاز بالای ۳ پژوهشی همراه با نمره دفاع بالاتر از ۱۸ منجر به درجه توصیفی «عالی» خواهد شد.
نکته قابل توجه آن است که دانشجویانی که پیش‌تر از نظام موضوعات برای انتخاب عنوان رساله استفاده کرده و تطابق اولیه دریافت کرده‌اند نیز می‌توانند با پیوستن به این شیوه، فرآیند دفاع خود را در قالب پایش آزاد به انجام رسانند.
همچنین، امکان بازگشت از مسیر پایش آزاد به شیوه مرسوم نیز در هر مرحله برای دانشجو محفوظ است.
اجرای این الگو علاوه بر ارتقاء کیفی پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی، سبب هم‌افزایی دانش، کاربردی‌سازی نتایج تحقیقات و جهت‌دهی ظرفیت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در مسیر رفع مسائل کشور خواهد شد.
از این رو، آشنایی دقیق دانشجویان دکتری با شیوه پایش آزاد و برنامه‌ریزی پژوهشی متناسب با آن، گامی مؤثر در راستای ارتقاء اثربخشی علمی آنان خواهد بود.
تبیین و تفاوت دو شیوه ارزیابی رساله
الف) شیوه مرسوم
بر اساس چاپ مقاله در نشریات معتبر (بدون الزام به انتخاب عنوان از نظام موضوعات)
الزامی به حل مسائل داخلی ندارد، اما در صورت تطابق با نظام موضوعات، امتیاز مثبت دارد.
فرآیند پیش‌دفاع و دفاع طبق بخشنامه پیشین صورت می‌گیرد.
ب) شیوه نظام پایش آزاد
انتخاب عنوان از نظام موضوعات تعریف‌شده در برنامه‌های علمی
شرکت در کنفرانس‌های تخصصی مورد تأیید شورای عالی نظام پایش
چاپ مقاله در نشریه پشتیبان همان کنفرانس
پیش‌دفاع متمرکز، دفاع نهایی، و کسب امتیاز از جدول دستاوردها
اعطای درجه توصیفی نهایی به رساله از «غیرقابل قبول» تا «عالی» بر اساس امتیاز و نمره رساله
علی رغم تصویب و ابلاغ بخشنامه جدید، در سال 1404 همچنان با شیوه مرسوم به دفاع از رساله های دکتری پرداخته می شود. ابهام و گنگ بودن بخشنامه جدید و ضعف هایی که درباره ارزیابی کیفیت رساله دارد، از مهمترین دلایل عدم استقبال دانشگاه ها و دانشجویان از این روش پایش آزاد است.
دانلود فایل PDF بخشنامه پایش آزاد